Relikty demonologi i wierzeń ludowych
gmin powiatu przeworskiego i łańcuckiego
W czasach starożytnych greckie słowo daimon oraz łacińskie deamon oznaczało moc bożą. Tą nazwą określano również bóstwa niższego rzędu i bóstwa związane z przyrodą. W Chrześcijaństwie słowo demon oznacza moc diabelską, pochodzącą od diabła. Ta moc może zawładnąć człowiekiem. Istotami półdemonicznymi są postacie pośrednie pomiędzy demonem a człowiekiem: płanetnicy ziemscy, czarownicy i upiory.
Wierzenia według Juliana Krzyżanowskiego są to: „poglądy i przekonania o występowaniu w przyrodzie i życiu ludzkim zjawisk nadprzyrodzonych. Gdy poglądy te są zgodne z zasadami wyznawanej na danym terytorium religii, mówimy o wierzeniach religijnych; w razie niezgodności, stosuje się nazwę wierzeń magicznych, przesądów lub zabobonów”1. Wierzenia demonologiczne służyły ludowi do wyjaśnienia i zrozumienia otaczającego świata. Postaci demoniczne są projekcją ludzkich lęków. Rozbudowane wyobrażenia na temat złych mocy pomagały im radzić sobie z lękiem. Wiedziano, że dzięki postępowaniu zgodnemuz przekazem tradycyjnym pomoże ustrzec się przed demonami.
Do klasyfikacji i uporządkowania demonów znanych z przekazu tradycyjnego w rejonie przeworskim można posłużyć się typologią Leonarda Pełki, który podzielił je następująco:
I atmosferyczne:
(A) wiatry i wiry powietrzne: dzidko, niechrzciec, (B) chmury burzowe i gradowe: płamytnik.
II przyrodnicze:
(A) wodne: topiec, (B) błotne: światełko - miernik, (C) leśne - błąd.
III społeczne:
A) opiekuńcze, domowe: bożek, chowaniec, (B) szkodzące położnicom i porywające niemowlęta: mamuna, boginka, (C) duszące ludzi: gniotek, macek, upiór, (D) postacie półdemoniczne: czarownica.
Postacią stojąca ponad klasyfikacją pomniejszych złych mocy jest diabeł – przeciwnik Boga, upadły anioł strącony przez Boga do piekieł.
Niechrzciec
„Niekrzczeniec”, „Niekrzczenik”,
„Latawiec”, „Porączak”, „Bognie”
„Dzieci zmarłe bez chrztu, zowią niechrzczeńcami albo latawcami.
Dusza takiego dziecięcia przez siedem lat pokutuje w postaci myszki, ptaszka itd. i woła ustawicznie: chrztu! Jeśli kto spełni tę prośbę, wówczas idzie duszyczka do nieba, trzeba tylko przy chrzczeniu rzucić kawałek szmatki, którą ów niechrzciec jako dowód zabiera ze sobą. Po siedmiu latach, błądzi niechrzciec po świecie „i pioruny za nim idą”. Biegnie zawsze bruzdami polnemi lub koleją, wyciśniętą kołami wozów; nie jest zatem bezpiecznie iść tamtędy, bo niechrzciec wejdzie w człowieka i piorun na niego sprowadzi”.
Niechrzce to demony powstałe z dusz dzieci zmarłych bez chrztu, z dusz dzieci sztucznie poronionych, z dusz dzieci z nieprawego łoża. Gdy dziecko nieochrzczone - niechrzciec nie uzyska chrztu od żyjącego człowieka w ciągu 7 lat, przeobraża się w latawca. Latawce uciekając przed burzą kryją się pod drzewami, pod wysokie miedze i przykopy. Latał z wiatrem, przed burzą kiedy grzmiało i prosił o chrzest, jęcząc i wołając przeciągłym głosem: Chrztu, chrztu; Krztu, krztu. Mógł latać z burzą i kierować pioruny wskazując miejsca pochówku, wskazując to miejsce na niepoświęconej ziemi. Demony te domagały się chrztu niezbędnego do zbawienia. Aby pomóc demonowi uwolnić się, należało wykonać pewien zabieg. Po usłyszeniu zawodzenia: Chrztu, chrztu, należało „ochrzcić” słowami: W imię Ojca i Syna i Ducha Świętego - jakeś pon, niech Ci będzie Jon, jakeś panna niech Ci będzie Joanna; Jeśliś chłopiec niech Ci będzie Wojciech, a jakeś dziewczyna niech Ci będzie Maryna – mówiąc te słowa należało wziąć śliny z ust i się przeżegnać; Jageś panna niech Ci będzie Anna, jageś pan, niech Ci będzie Jan, wykonać znak krzyża, przy czym rzucić na wiatr chusteczkę lub inną szmatkę jako dar białej szatki chrzcielnej dla duszy dziecka. Po wypowiedzeniu tych słów, wiatr porywał szmatkę, a płacz, wołanie dziecka milkło.
W opowieściach wierzeniowych z Sieteszy dusze dzieci nieochrzczonych miały siedzieć na olbrzymich starych drzewach koło dworu2.
Certyfikat. Osoby zainteresowane certyfikatem znalazcy mogą go pobrać w wersji cyfrowej skanując znajdujący się obok kod QR. Certyfikat został przygotowany do wydruku. Nietypowa forma certyfikatu powstała z myślą o ochronie środowiska naturalnego.
Cache. Skrzyneczka znajduje się na terenie ogólnodostępnym. To jak długo kesze przetrwają zależy od nas, tak więc podejmujemy dyskretnie i odkładamy podobnie, a do tego obchodzimy się z keszem jakby to był nasz własny, wtedy inni będą mieli okazje również go odnaleźć w stanie, który może cieszyć oko. Proszę zabrać coś do pisania. Brak wpisu w fizycznym logbooku może skutkować usunięciem wpisu cyfrowego. Skrzyneczka dwusystemowa.
Źródło:
Obraz: „Niechrzczeniec”, mal. Maria Szumierz, Łopuszka Wielka 2018 r. Ze zbiorów Muzeum w Przeworsk
1. J. Krzyżanowski, „Wierzenia”, [hasło w:] Słownik folkloru polskiego, red. J. Krzyżanowski, Warszawa 1965, s. 436–438
2. K. Ignas „Topiec, błąd, lizibożek i dzidko. Relikty ludowych wierzeń demonologicznych z okolic Przeworska”, Przeworsk 2018. s. 15-25