Śpiące lwy na straży geotajemnic EarthCache

ŚPIĄCE LWY NA STRAŻY GEOTAJEMNIC

SLEEPY LIONS GUARDING GEO-SECRETS

W CIENIU SAMOTNEJ WIEŻY

Samotna Wieża Ratuszowa to wszystko, co dotrwało do naszych czasów ze stojącego tu na przełomie wieków XIII i XIV gotyckiego ratusza (fig. 1). W trakcie prac konserwatorskich i remontowych prowadzonych w latach 60. ubiegłego wieku po obu stronach jej schodów umieszczono rzeźby dwóch lwów strzegących do niej wejścia (fig. 2), a przy okazji pewnego geologicznego sekretu – procesu sedymentacji, genezy i budowy wapienia popularnie zwanego „pińczakiem”. Oto opowieść o unikatowej skale, z której wznoszono budowle już w X wieku.

Fig. 1. Kraków – wieża ratuszowa (bez lwów). Pocztówka, 1921 rok (National Library of Poland, Public domain, via Wikimedia Commons)

Fig. 2. Lwy z wapienia pińczowskiego. Wieża ratuszowa. (fot. M. Garecka)

WAPIENNY RARYTAS Z PIŃCZOWA

Sylwetki majestatycznych lwów wyrzeźbiono w wapieniu pińczowskim („pińczaku”). Jego nazwa pochodzi od miejsca, gdzie był on eksploatowany – Pińczowa, położonego około 70 km od Krakowa, nad rzeką Nidą (fig. 3). Wychodnie tych skał ciągną się długim pasem wzdłuż południowych obrzeży Gór Świętokrzyskich, od Pińczowa aż po dolinę Wisły. „Pińczak” formował się w płytszych, przybrzeżnych strefach ciepłego środkowomioceńskiego morza. To typowy wapień organogeniczny, czyli taki, który powstał przy udziale organizmów żywych, w tym wypadku szczątków krasnorostów – glonów morskich należących do rodzaju Lithothamnium. Ponadto w jego masie spotkać można mniej lub bardziej pokruszone fragmenty otwornic, mszywiołów, koralowców, jeżowców, liliowców, ślimaków, małży, a także zęby rekinów, szczątki ryb, krokodyli i szkielety wielorybów.

Fig. 3. Kamieniołom wapienia pińczowskiego. Kamieniołom Włochy koło Pińczowa (fot. Marmur75, CC BY-SA 4.0, via Wikimedia Commons)

PROCES LITYFIKACJI, CZYLI OD LUŹNEGO OSADU DO SKAŁY

Krasnorosty jako glony fotosyntezujące potrzebują światła, co ogranicza zasięg ich występowania do morskich stref płytkich. Te, niestety, podatne są na silne działanie fal. Pod ich wpływem plechy („ciała”) glonów są niszczone, kruszone i przenoszone w głębsze strefy zbiornika, gdzie tworzą się ich pokaźne nagromadzenia. Ten luźny początkowo osad zostaje z czasem poddany procesom lityfikacji, które zamieniają go w twardą skałę, nazwaną przez geologów wapieniem litotamniowym.

LITOTAMNION W BUDOWNICTWIE i RZEŹBIARSTWIE

Świeżo wydobyty „pińczak” jest stosunkowo miękki i łatwy w obróbce – można go nawet ciąć piłami do drewna albo strugać. Wystawiony na działanie warunków atmosferycznych zmienia swoje właściwości, staje się coraz twardszy i bardziej wytrzymały. Dzieje się tak w wyniku procesu zwanego patynacją. Reasumując – podatność na obróbkę w stanie świeżym, struktura umożliwiająca wykonanie delikatnych i drobnych detali architektonicznych, nabywana odporność i trwałość sprawiły, że wapień pińczowski stanowił ceniony materiał rzeźbiarski, budowlany i dekoracyjny.

SŁOWNIK „GEOLOGICZNO-POLSKI”:

LITHOTHAMNIUM
Glony skałotwórcze, krasnorosty. Ich cechą jest zdolność odkładania w komórkach węglanu wapnia, co sprawia, że plecha glonu staje się twarda.

LITYFIKACJA
Inaczej konsolidacja – zespół procesów prowadzących do zestalenia się luźnego osadu i jego przemiany w zwięzłą skałę osadową.

MIOCEN
Najstarsza epoka neogenu (młodszy okres ery kenozoicznej). Trwał od 23,03 do 5,33 mln lat temu

SEDYMENTACJA
Inaczej osadzanie. Gromadzenie się, pod wpływem siły ciężkości, materiałów niesionych przez wody płynące, lodowce, wiatr, rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie. Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa sedimentum – osad.

Aby zalogować EC musisz odwiedzić miejsce i przesłać odpowiedzi na pytania: 

1. Jak nazywa się proces, dzięki któremu wzrasta wytrzymałość i twardość wapienia pińczowskiego?

2. Sprawdź, jak wygląda powierzchnia wapienia z którego powstały rzeźby lwów. Które z wypisanych określeń najlepiej do niej pasuje? Wybierz prawidłową odpowiedź:

   a     Jest gładka, przypomina marmur.
   b.    Jest ziemista (zwietrzała), chropowata w dotyku.
   c.    Jest silnie spękana (zwietrzała), pokryta siecią drobnych, zamkniętych szczelin.

3. Na podstawie bezpośrednich obserwacji powiedz, jaki kształt przybierają widoczne w obrębie wapienia pińczowskiego (rzeźby lwów) kolonie glonów, dobrze widoczne w rzeźbach? Wybierz prawidłową odpowiedź:

   a    Są w przekroju kuliste lub bulwiaste.
   b.   Tworzą długie, prostokątne w przekroju struktury (maty).
   c.   To jakaś ściema, bo w „ciele” kamiennych lwów nic nie widać, a zwłaszcza kolonii glonów!

4. Skoro dałeś radę geologicznym zagadkom i ujarzmiłeś lwy, zrób sobie z jednym z nich w tle (lub dwoma) pamiątkowe zdjęcie i wstaw je do komentarza. Pamiętaj, żeby NIE SPOJLEROWAĆ odpowiedzi na zadania 2 i 3!

UWAGA! Do zalogowania tej skrytki EarthCache wymagane jest wysłanie odpowiedzi do zadań przez profil PIG_PIB. Logować można po wysłaniu rozwiązań, nie czekając na wiadomość z naszej strony. Logi bez wysłanych odpowiedzi będą kasowane w ciągu 14 dni.

IN THE SHADOW OF A LONELY TOWER
The Town Hall Tower is all that has survived to our times from the Gothic town hall standing here at the turn of the 13th and 14th centuries (fig. 1). During the renovation works carried out in the 1960s, sculptures of two lions were placed on both sides of its stairs (fig. 2), guarding the entrance and also a geological secret - the process of sedimentation, genesis and the construction of limestone, popularly known as "pińczak" ". Here is a story about a unique rock from which buildings were erected as early as the 10th century.

CALCIUM RARITY FROM PIŃCZÓW
The figures of the majestic lions were carved in Pińczów limestone ("pińczak"). Its name comes from the place where it was exploited - Pińczów, located about 70 km from Kraków, on the Nida River (fig. 3). The outcrops of these rocks stretch along the southern edge of the Świętokrzyskie Mountains, from Pińczów to the Vistula valley. "Pińczak" formed in the shallower, coastal zones of the warm Middle Miocene sea. It is a typical organogenic limestone, i.e. one that was formed with the participation of living organisms, in this case the remains of red algae - sea algae belonging to the genus Lithothamnium. In addition, in its mass you can find more or less crushed fragments of foraminifera, bryozoans, corals, sea urchins, crinoids, snails, clams, as well as shark teeth, fish remains, crocodiles and whale skeletons.

THE LITHIFICATION PROCESS, OR FROM LOOSE SEDIMENT TO ROCK
As photosynthetic algae, red algae need light, which limits their range to shallow sea zones. These, unfortunately, are susceptible to strong waves. Under their influence, the thalli ("bodies") of algae are destroyed, crushed and transferred to the deeper zones of the reservoir, where their large accumulations are formed. This initially loose sediment is, over time, subjected to lithification processes, which turn it into a hard rock, named lithothamous limestone by geologists.

LITHOTAMNIUM IN CONSTRUCTION AND SCULPTURE
Freshly mined Pińczów limestone is relatively soft and easy to work with - it can even be cut with wood saws or planed. When exposed to weather conditions, it changes its properties, becomes harder and more durable. This happens as a result of a process called patination. To sum up - susceptibility to processing in a fresh state, structure enabling the execution of delicate and small architectural details, acquired resistance and durability made Pińczów limestone a valued sculptural, construction and decorative material.

To log the EC you need to visit the place and send answers to the questions:

1. What is the name of the process which increases the durability and hardness of Pińczów limestone?

2. Check what the surface of the limestone from which the lion sculptures are made looks like. Which of the following expressions best suits it? Choose the correct answer:

   a     It is smooth, resembles marble.
   b.    It is earthy (weathered) and rough to the touch.
   c.    It is strongly cracked (weathered), covered with a network of small, closed gaps.

3. On the basis of the direct observations, tell what shape the algae colonies visible within the Pińczów limestone (sculptures of lions), clearly visible in sculptures, take? Choose the correct answer:

   a    They are spherical or bulbous in cross section.
   b.   They create long, rectangular structures (mats).
   c.   This is a fake, because nothing can be seen in the "body" of the stone lions, especially the algae colony!

4. Now that you have dealt with geological riddles and tamed the lions, take a photo with one of them (or two) in the background and put it in your log. Remember NOT to SPOILER the answers to tasks 2 and 3!

WARNING! To log this EC you have to send the answers to PIG_PIB profile. You can log after sending the answers, without waiting for our reply. Logs without answers will be deleted within 14 days!
 

Literatura / References:

1. BOLEWSKI A., PARACHONIAK W., 1974: Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

2. FIJAŁKOWSKA E., FIJAŁKOWSKI J., 1966: O zastosowaniu kamienia pińczowskiego w budowlach wczesnego średniowiecza. Przegląd Geologiczny, 12: 531-532.

3. FIJAŁKOWSKA – MADER A., ZŁONKIEWICZ Z., KRÓL P., 2019: Kamień w zabytkowej architekturze Szydłowa. Przegląd Geologiczny, 67,9: 736 -776.

4. JAROSZEWSKI W., MARKS L., RADOMSKI A., 1985: Słownik geologii dynamicznej. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

5. PERYT T.M., PIWOCKI M., (red)., 2004: Budowa geologiczna Polski. Tom. 1. Stratygrafia. Część 3a. Państwowy Instytut Geologiczny – Ministerstwo Środowiska, Warszawa.

6. RAJCHEL J., 2005: Kamienny Kraków. Spojrzenie geologa. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków.

Grafika w tle: Kraków – wieża ratuszowa (bez lwów). Pocztówka, 1921 rok (National Library of Poland, Public domain, via Wikimedia Commons).