C(r)aCO(w)3 EarthCache

Kolumna z wapienia uławiconego na dziedzińcu Collegium Maius.

Nie od razu Kraków zbudowano - tak mówi znane porzekadło. A gdy zaczynano go budować, to z najbardziej dostępnych surowców, a więc tych położonych najbliżej. Na początku oczywiście było to drewno, ale z czasem pojawił się popyt (czy raczej potrzeba) wznoszenia konstrukcji murowanych, o wiele trwalszych. W pierwszej kolejności wapień, który masowo występuje w bezpośrednim sąsiedztwie Krakowa, a nawet w jego samym sercu. Wzgórze wawelskie to nic innego jak wapienna skała i z niego najprawdopodobniej pozyskiwano pierwszy wapienny budulec. Już w średniowieczu w całej okolicy powstało wiele wapiennych kamieniołomów, z których w tej chwili znaczna część znajduje się w granicach miasta. Ten właśnie wapień można uznać za najbardziej charakterystyczny w architekturze miasta. Dość blisko Krakowa, na obszarze Karpat, znajdują się także piaskowce, które z racji swojej dostępności były używane w architekturze Krakowa. Są one jednak twardsze od wapieni, przez co trudniejsze w obróbce, nie występują więc tak często.
Z czasem, poza funkcją konstrukcyjną, kamień zaczął pełnić także funkcję ozdobną. Zaczęto sprowadzać z dalszych okolic Krakowa inne skały, zwłaszcza skały węglanowe. Skały węglanowe są to takie skały, które składają się głównie z węglanów. Węglany zaś, to minerały, które w swoim składzie zawierają grupę CO3. W przypadku architektury Krakowa powszechnie wykorzystywanymi skałami są wapienie i dolomity. Wapienie zbudowane są głównie z minerału kalcytu o wzorze CaCO3, którego twardość w stosowanej w geologii skali Mohsa wynosi 3. Dolomity natomiast zbudowane są minerału o tej samej nazwie, czyli dolomitu o wzorze CaMg(CO3)2, którego twardość wynosi 3,5-4. Dla porównania twardość kwarcu, który jest głównym składnikiem piaskowców, wynosi 7. Powoduje to, że wapień jest chętnie obrabianym przez kamieniarzy surowcem - twardość stali narzędziowej to maksymalnie 6.

Najczęściej w architekturze Krakowa można spotkać 3 rodzaje pochodzących z okolic miasta skał węglanowych: jurajski wapień uławicony, wapień pińczowski oraz dolomit diploporowy. Dla porządku należy dodać, że wykorzystywano również czarny dewoński wapień z miejscowości Dębniki, zwany "marmurem dębnickim", jednak ze względu na jego małą odporność na warunki atmosferyczne głównie stanowi elementy dekoracyjne wnętrz budowli.
O ile jeszcze wapień jurajski jest dość dobrze rozpoznawalny, o tyle dwie pozostałe skały mogą być pomylone z piaskowcem, czy nawet z betonem (!). Calem tego EarthCache jest pokazanie jak z pozoru podobne do siebie skały węglanowe mogą się między sobą różnić - zarówno wyglądem jak i właściwościami. Mam także nadzieję, że po tych kilku lekcjach (trzech w miejscu naturalnego występowania tych skał oraz jednej porównawczej na krakowskim Rynku), każdy znalazca niniejszego EC będzie umiał bezbłędnie rozpoznać te skały spacerując ulicami Krakowa.

Białe wapienie uławicone z ciemnymi bułami krzemiennymi są geologiczną wizytówką Krakowa. Jest to lokalnie występująca skała, która w dodatku prezentuje się bardzo atrakcyjnie poz względem wizualnym. Odsłonięta Powierzchnia skały pokrywa się białym nalotem, ładnie kontrastując z ciemnymi krzemieniami tkwiącym jak rodzynki w cieście. Spośród trzech rodzajów wapieni jurajskich z okolic Krakowa, czyli wapienia płytowego, płytowego i uławiconego, ten ostatni najbardziej nadawał się jako budulec. Jego naturalne występowanie w postaci grubych ławic ułatwiało pozyskiwanie regularnych bloków - co było trudniejsze w przypadku mającego nieregularną budowę wapienia skalistego, czy wręcz niemożliwe w przypadku łupiącego się na cienkie płyty wapienia płytowego. Ze względu na swoją masywną budowę wapień uławicony najczęściej wykorzystywano do budowy murów oraz bruku, ale także robiono z niego kolumny, portale i framugi.

Wapień uławicony.

W architekturze Krakowa bardzo powszechnie występuje wapień pińczowski (litotamniowy), choć zwykle pozostaje niezauważony. Po pierwsze dlatego, że ze względu na swoje znakomite właściwości dla rzeźbiarstwa najczęściej służy jako materiał do wyrobu rzeźb oraz ażurowych wykończeń i aby go dojrzeć, zwykle trzeba zadrzeć głowę wysoko do góry (inaczej, niż w przypadku wapienia uławiconego i dolomitu diploporowego). Sam w sobie ma barwę lekko kremową, ale ze względu na znaczną porowatość jego powierzchnia jest ciemno zabrudzona przez pyły, czy nawet porośnięta glonami. To ostatnie jest o tyle ciekawe, że tego typu wapień sam powstał z glonów (tylko że morskich). Mimo wielu zalet, na swoje nieszczęście wapień pińczowski nie daje się polerować. Obserwując jego powierzchnię z bliska, można zauważyć duże nagromadzenia budujących go szczątków organizmów morskich.

Wapień pińczowski.

Dolomit diploporowy stanowi ceniony surowiec budowlany - w architekturze Krakowa stosowano go już od XIVw. Można go znaleźć powszechnie wykorzystanego w wielu elementach - od bruku i krawężników, przez okładziny fasad budynków i rzeźbione detale architektoniczne, po masywne fasady budynków i budowle hydroteczniczne. Pomimo swojego powszechnego zastosowania i bardzo dobrych parametrów budowlanych, nie prezentuje się on na budynkach zbyt atrakcyjnie - powodem są liczne pory, w których łatwo gromadzi się pył zawarty w atmosferze, oraz patynowanie się skały, w skutek czego powierzchnia dolomitu diploporowego sprawia wrażenie brudnej. Znacznie lepiej prezentuje się jako element bruku, kiedy jest stale polerowany podeszwami chodzących po nim przechodniów i ukazuje wówczas żółtawe zabarwienie.

Dolomit diploporowy.

Aby zalogować znalezienie EarthCache musisz odwiedzić wskazane przez współrzędne tego EarthCache miejsce. Następnie musisz odpowiedzieć na poniższe pytania i przesłać je do mnie za pomocą formularza kontaktowego.

1. Twoim pierwszym zadaniem, zanim w ogóle wybierzesz się po tego EC, jest odwiedzenie 3 innych EC (Uławicenie oraz krzemienie, Litotamniowa skała z Pińczowa i Pora na diplopora) i znalezienie odpowiedzi zadane tam pytania.
2. Jeśli zdobyłeś już wymagane 3 EC, to teraz czeka Cię rozgrzewka dla utrwalenia zdobytej tam wiedzy. Pod współrzędnymi znajdują się rzeźbione w skale lwy strzegące wejścia do Wieży Ratuszowej. Spoczywają one na cokołach, których górna i dolna część wybudowana została z różniących się od siebie skał. Określ, z jakiej skały zbudowana jest podstawa cokołu (A), z jakiej jego zwieńczenie(B), a z jakiej kamienny lew (C). Dla ułatwienia poniżej zamieszczam rysunek:

3. W jakiej kolejności ułożone byłyby te skały, gdyby umieścić je od najcięższej na dole, do najlżejszej na górze?
4. W jakiej kolejności ułożone byłyby te skały, gdyby umieścić je od najstarszej na dole, do najmłodszej na górze?
5. Teraz, kiedy przypomniałeś sobie, jak odróżnić od siebie jurajski wapień skalisty, wapień pińczowski i dolomit diploporowy, możesz udać się do drugiego etapu (CA2). Znajduje się on przy wejściu głównym do Kościoła Mariackiego (N 50° 03.700 E 019° 56.330). Kościół otoczony jest łańcuchem, który przytrzymywany jest przez masywne, przysadziste, kamienne pachołki (takie, jak na obrazku tła listingu). Jeśliby obejść cały kościół i przyjrzeć się tym pachołkom, można by stwierdzić, że są one wykonane z różnego rodzaju skał. Twoim pierwszym zadaniem w tym miejscu jest stwierdzić, jakiego rodzaju skała występuje tu najczęściej: wapień uławicony, wapień pińczowski, dolomit diploporowy, czy inna skała, która nie jest skałą węglanową?
6. Oglądając pachołki pod kątem użytej do ich wykonania skały, zapewne stwierdziłeś, że najrzadziej występuje tutaj wapień pińczowski. Zauważyłeś to, prawda? :) Nie chcąc wprowadzać Cię w zakłopotanie, od razu zdradzę, że jest tylko jeden taki pachołek. Licząc od głównego wejścia do kościoła, idąc przeciwnie do ruchu wskazówek zegara, który z kolei jest to pachołek?
7. Ile pachołków wykonanych jest ze skał, które nie są węglanowe?
8. Na podstawie informacji zebranych z EC Uławicenie oraz krzemienie, Litotamniowa skała z Pińczowa i Pora na diplopora oblicz C=P-W-D-1. Udaj się teraz do C pachołka licząc od wejścia głównego idąc zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Ile krzemieni znajduje się na powierzchni tego pachołka?