Op 28 juni 1914 werd in Sarajevo de Oostenrijkse troonopvolger vermoord. Deze moord blies de fragiele gewapende vrede, die op dat moment al sinds 1870 in Europa heerste volledig op. Iets meer dan een maand later staat heel Europa in brand. België is op dat moment een neutraal land, dus als de Duitsers een vrije doortocht vragen om over het grondgebied naar Frankrijk te trekken, kan (en wil) koning Albert I niet anders dan weigeren. Op dat moment weet de koning heel goed dat het Belgische leger, dat vanwege die neutraliteit slecht georganiseerd en uitgerust is, absoluut niet opgewassen is tegen het grote, goed getrainde en uitstekend uitgeruste Duitse leger. Bovendien dreigen de Duitse bevelhebbers dat elke tegenstand vanwege de Belgen, soldaten en burgers zwaar bestraft zal worden. En ze menen dat. Overal waar het Duitse leger komt, laat het een spoor van vernieling, plundering en doodsangst achter. En hoewel het Duitse leger het Belgische grondgebied vrij snel verovert, gebeurt het toch niet zonder slag of stoot. Hoewel in Herk-de-Stad zelf geen slag werd geleverd, hebben de inwoners van deze gemeente zwaar geleden tijdens de Groote Oorlog.
21 augustus 1914 was een zwarte dag voor Donk: “Het was in de namiddag omtrent 2 uren dat M. Pastoor, zijne zuster en meid en eenige andere die in stilte in hunne huizen waren gebleven, door de Duitschers werden gevangengenomen en tot ongeveer de parochie Zellick gebracht werden. ’s Avonds omstreeks 7 uren mogten ze terug gaan. Op die dag werden vier inwoners van Donck doodgeschoten onder beschuldiging dat deze op het Duitsche leger geschoten hadden. Deze vier zijn: Adriaens August, zoon van Henricus en Louisa Lievensoons, Jozef Hardy, echtgenoot van Blondina Forier, Felix Gysens, zoon van Louis en Vistoria Nollet, Remigius Guypen, zoon van Louis en Paulina Nollet.1 Op dienzelfden dag werden 28 huizen door de Duitschers in brand gestoken: huizen van Louis Vanschoonbeek, Charles Reynders, Jozef Hardy, Hendricus Adriaens, Emile Knaepen, Clement Kimps, Eugène Bex, Martinus Lievesoons, Louis Luycks, Désiré Hardy, Wed. Saels, Renier Nulens, Frederick Smeets, schuur en huis van Frans Nollet, wed. Nollet Victor, Jozef Zurings, Jozef Waerniers, wed. Aug. Ruelens, wed. Alfons Ruelens, Louis Guypen, huis Lavigne, Emile Bex, Louis Droogmans, Bona Ruelens, Willem Fets, Jan Eckelmans, Eugène Stevens en de pachthof “Donckerwinning”
Over de executie van de vier Donkenaren schrijft meester Achille Vanvuchelen: "'t Was in de voormiddag rond tien uur dat Jozef Hardy en August Adriaens, beiden gevlucht naar Linkhout, het waagden om tot in hun woning, die toen nog niet afgebrand was, het een en ander te redden. Zij kwamen door de weiden die Donk van Linkhout scheiden en op een honderdtal meters van hun woning werden ze door Duitsers, die onder het bevel van de toenmalige plaatscommandant van Halen stonden, tegengehouden. Werden ze voor spionnen gehouden? Wat zeker is, ze werden gevangen, meegesleept en voor hun woning gemarteld. Jozef Hardy werd met lanssteken vermoord en August Adriaens werd opgehangen aan een arm van de wegwijzer op de plaats waar de Kasteelstraat zich met de steenweg verbindt. De pastoor van Halen werd erbij gehaald en hij moest de vermoorden herkennen. De Duitsres schreeuwden dat die burgers geschoten hadden, maar wat wonder is, ze vonden gèèn vuurwapens. In de namiddag omstreeks kwart voor twee, beproefden Felix Gysens en Remi Guypen tot hun woning te geraken. Zij ook wilden redden wat er nog te redden viel. Maar de Duitsers bemerkten hen. Als wild werden ze opgejaagd, op hen werd geschoten en ze lukten erin te vluchten tot waar de Gete en de Herk zich verenigen. Hier konden ze niet verder en werden gevangen. De twee ongelukkigen werden meegesleurd tot op de steenweg, ter plaatse waar Hardy en Adriaens vermoord werden. Daar ook vonden zij de dood." Pas op 29 augustus werden de lijken van Jozef Hardy en August Adriaens gevonden. (...) Wat er van Felix Gysens en Rem Guypen geworden was, wist niemand. Op 24 november schreef de vader van Felix naar de krijgsgouverneur in Hasselt een brief om inlichtingen over zijn verdwenen zoon. Op 29 november ontdekte Louis Enckels de lijken van Felix Gysens en Remi Guypen in een graf in een hoek van het land tegen de Kasteelstraat en de steenweg. Remy Guypen herkende men aan zijn kleren, Felix Gysens aan zijn schoenen. Op 1 december werden beide lijken gekist en naar het plaatselijk kerkhof gebracht. Net dezelfde dag kwam het verzoekschrift van vader Gysens terug met de boodschap van de krijgsgouverneur dat de brief in het Duits moest worden opgesteld!(Uit 'De eerste wereldoorlog in Limburg', Verslagen van Verhelst, 1997, boek 1 pag. 197 en het oorlogsdagboek van meester Vanvuchelen, pag. 55 en 58. Overgenomen uit 'WO I in Groot-Herk 1914-1918', pag. 41-44)
Bonus: Van welke van de vier martelaren vinden we op de gedenkplaat een kinderfoto terug?
